Tóm tắt Chương 2A: Lịch sử triết học Phương đông trước Mác

I- Triết học Ấn Độ cổ, trung đại

1. Hoàn cảnh ra đời triết học và đặc điểm của triết học Ấn Độ cổ, trung đại

Bối cảnh:

- Địa lý đa dạng, tương phản.

- Xã hội cổ đại sớm, trải qua xung đột, xâm lăng.

- Đặc trưng: "Công xã nông thôn", quốc hữu ruộng đất, 4 đẳng cấp (Brahman, Ksatriya, Vaisya, Ksudra).

- Văn hóa: Nhiều thành tựu (thiên văn, toán, y học), chịu ảnh hưởng sâu sắc của tín ngưỡng, tôn giáo.

- Thời kỳ hình thành triết học (TK VI-I tr.CN): Hệ thống Chính thống (thừa nhận Vêda - Sàmkhya, Mimànsà, Védanta, Yoga, Nyàya, Vai'sesika) và Không chính thống (phủ nhận Vêda - Jaina, Lokàyata, Buddha).

Đặc điểm triết học:

- Gắn bó chặt chẽ với tôn giáo (khó phân biệt).

- Tôn giáo có xu hướng "hướng nội".

- Tập trung giải quyết vấn đề nhân sinh quan -> mục tiêu "giải thoát" (đồng nhất Atman - Brahman).

- Mang tính kế thừa các hệ thống trước.

- Bản thể luận: Bàn về "tính không", tư duy trừu tượng cao.

Nhận định:

- Đặt và giải quyết nhiều vấn đề triết học (bản thể, nhận thức, nhân sinh) với tính biện chứng, khái quát.

- Trọng tâm là vấn đề nhân sinh dưới góc độ tôn giáo "hướng nội".

- Đa số các học thuyết có xu hướng chuyển từ vô thần/duy vật sang hữu thần/duy tâm/nhị nguyên.

- Phản ánh và góp phần vào sự trì trệ xã hội.

2. Tư tưởng triết học của Phật giáo (Buddha)

- Sáng lập: Siddharta (Phật - Giác ngộ), TK VI tr. CN.

- Mục tiêu: "Giải thoát" khỏi luân hồi, nghiệp báo -> Niết bàn (cho mọi đẳng cấp).

- Thế giới quan: Phân tích nhân - quả (nhân duyên).

+ Phủ nhận đấng sáng tạo (Brahman).

+ Thuyết "vô ngã" (Anatman - không có tôi): Vạn vật là "giả hợp"; con người là hợp của "ngũ uẩn" (sắc, thụ, tưởng, hành, thức).

+ Thuyết "vô thường": Vạn vật biến đổi (sinh - trụ - dị - diệt).

Nhân sinh quan - "Tứ đế" (Bốn chân lý):

- 1. Khổ đế: Cuộc sống là khổ (sinh, lão, bệnh, tử...).

- 2. Tập đế: Nguyên nhân khổ -> "thập nhị nhân duyên" (gốc là vô minh).

- 3. Diệt đế: Khổ có thể diệt -> Niết bàn.

- 4. Đạo đế: Con đường diệt khổ -> "Bát chính đạo" (chính kiến, chính tư...), tóm gọn trong "Tam học" (Giới - Định - Tuệ).

Phát triển:

- Sau Phật mất: Chia thành Thượng toạ bộ (Theravada) và Đại chúng bộ (Mahasamghika).

- Xuất hiện Đại thừa và Tiểu thừa.

- Suy tàn ở Ấn Độ từ TK IX, sụp đổ vào TK XII.

II- Triết học trung hoa cổ, trung đại

1. Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm của triết học Trung Hoa cổ, trung đại

Bối cảnh:

- Lịch sử lâu đời, qua nhiều triều đại.

- Thời kỳ Hạ-Thương-Tây Chu: Chế độ nô lệ, tư tưởng gắn thần quyền-thế quyền, manh nha duy vật.

- Thời kỳ Đông Chu (Xuân Thu - Chiến Quốc): Chuyển sang phong kiến, xã hội loạn lạc -> Nảy sinh "Bách gia chư tử" (trăm nhà đua tiếng).

- Các trường phái chính (Cửu lưu): Nho, Mặc, Đạo, Âm Dương, Danh, Pháp, Nông, Tung hoành, Tạp gia.

Đặc điểm triết học:

- Nhấn mạnh nhân văn, trọng tâm là con người và xã hội.

- Chú trọng chính trị - đạo đức (coi nhẹ triết học tự nhiên, nhận thức luận).

- Nhấn mạnh hài hòa, thống nhất (thiên nhân hợp nhất, điều hòa mâu thuẫn).

- Tư duy trực giác, thể nghiệm (coi trọng "tâm", thiếu logic chặt chẽ).

Nhận định:

- Quan tâm hàng đầu là vấn đề thực tiễn chính trị - đạo đức.

- Góp phần xác lập trật tự phong kiến.

- Cống hiến tư tưởng Âm Dương, Ngũ hành (duy vật, biện chứng).

2. Một số học thuyết tiêu biểu của triết học Trung Hoa cổ, trung đại

a) Thuyết Âm - Dương, Ngũ hành

- Khái niệm trừu tượng về biến hóa vũ trụ, nguồn gốc duy vật & biện chứng.

- Âm - Dương:
+ Hai khí/lực đối lập (Âm: tối, tĩnh, nữ...; Dương: sáng, động, nam...).
+ Tác động sinh vạn vật.
+ Nguồn gốc từ Thái cực (theo Kinh Dịch).
+ Nguyên lý: Thống nhất trong Thái cực; Trong Âm có Dương và ngược lại.

- Ngũ hành:
+ 5 yếu tố/lực (Thủy, Hỏa, Mộc, Kim, Thổ).
+ Giải thích cấu trúc, tương tác vạn vật.
+ Quy luật: Tương sinh (Thổ -> Kim ->...) và Tương khắc (Thổ >< Thủy >...).
=> Hoàn chỉnh thành thuyết "Ngũ hành sinh thắng".

- Kết hợp: Thời Chiến Quốc (Trâu Diễn), sau bị thần học hóa (Đổng Trọng Thư).

b) Nho gia (Nho giáo)

- Sáng lập: Khổng Tử (Xuân Thu).

- Kế thừa: Mạnh Tử (thuyết "tính thiện", duy tâm), Tuân Tử (thuyết "tính ác", duy vật).

- Kinh điển: Tứ thư, Ngũ kinh (chủ yếu về xã hội, chính trị, đạo đức).

- Thừa nhận "Thiên mệnh".

- Đạo đức:
+ Nền tảng: Nhân (thương người), Nghĩa (việc phải làm). Phân biệt Nghĩa - Lợi.
+ Quy phạm: Ngũ luân (5 quan hệ: vua-tôi, cha-con...), Ngũ thường (5 đức: Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín).
+ Cốt lõi: Luân Thường (Tam cương, Ngũ thường), đề cao Trung, Hiếu (Trung > Hiếu), Nhân là gốc.

- Chính trị:
+ Mục tiêu: Trật tự xã hội qua "Chính danh".
+ Phương pháp: Lễ trị (dùng lễ nghi, quy tắc để cai trị).

- Giáo dục: Hướng vào rèn luyện đạo đức.

- Trung đại: Được bổ sung, hệ thống hóa (Đổng Trọng Thư, Chu Hy...), dung hợp với các trường phái khác.

c) Đạo gia

- Sáng lập: Lão Tử (Xuân Thu-Chiến Quốc), sách Đạo Đức Kinh.

- Phát triển: Trang Tử, sách Nam Hoa Kinh.

- Triết học:
+ Đạo: Bản nguyên vũ trụ (có trước trời đất), vô hình, hữu hình (Vô - Hữu), sinh ra vạn vật (1->2->3->vạn vật).
+ Đức: Quy luật riêng của vạn vật (từ Đạo mà ra).
+ Đạo Đức (Đạo gia) = phạm trù vũ trụ quan.

- Xã hội:
+ Chủ trương "Vô vi" (thuận theo tự nhiên).
+ Cách trị nước: "nhu thắng cương", "tri túc" (biết đủ)...
+ Trang Tử: Thuyết "Tề vật" (bình đẳng vạn vật), hướng tới "Tiêu dao".

- Nhận thức:
+ Lão Tử: Coi trọng tư duy trừu tượng.
+ Trang Tử: Nhận thức là tương đối, hạn chế, rơi vào bất khả tri.

- Ảnh hưởng: Từng thống trị tư tưởng, bổ sung cho Nho gia.