Hỏi Đáp Q&A Chương 9 Lý Luận Nhận Thức - Triết Học Mác Lênin

00:00 Chào mọi người, chào mừng đã quay lại với buổi trò chuyện của chúng ta. Hôm nay mình sẽ cùng đào sâu một chút về một câu hỏi khá là nền tảng. Làm thế nào mà con người chúng ta lại biết được thế giới nhỉ? Ừm, cái gọi là nhận thức ấy, bản chất nó là gì? Và những việc ta làm hàng ngày, liệu có liên quan gì đến cách ta hiểu sự vật không? Có lẽ để dễ hình dung, mình thử nhìn lại xem sao. Ờm, trước khi có các lý thuyết bây giờ, ngày xưa các nhà tư tưởng họ nghĩ gì về chuyện này ạ?
00:27 À vâng. Trước Mác thì đúng là có nhiều luồng suy nghĩ khác nhau lắm. Có nhóm như là các nhà duy tâm chủ quan thì họ lại nghĩ đơn giản là, ơ, nhận thức chỉ là tập hợp các cảm giác của chính mình thôi. Rồi nhóm duy tâm khách quan thì lại hình dung nó phức tạp hơn, kiểu như là sự hồi tưởng của linh hồn về thế giới ý niệm, hay là ý niệm tuyệt đối tự nhận thức chính nó.
00:48 Nghe hơi trừu tượng nhỉ?
00:49 Vâng. Rồi còn có cả phái hoài nghi nữa. Họ thì nghi ngờ luôn khả năng con người có thể thực sự biết được cái gì một cách chắc chắn. Ngay cả các nhà duy vật trước Mác ấy, dù họ tin là mình nhận thức được thế giới bên ngoài, nhưng cái nhìn của họ về sự phản ánh đó còn khá là thụ động.
01:07 Thụ động ạ? Tức là sao?
01:09 Kiểu như là não mình giống cái gương hay máy ảnh thôi, chỉ ghi lại chứ không tác động gì. Và quan trọng là họ chưa thấy vai trò của hành động, của thực tiễn. Nói chung, các quan điểm đó hoặc là còn phiến diện, hoặc giải thích chưa triệt để. Đặc biệt là thiếu mất cái yếu tố cốt lõi, vai trò của thực tiễn.
01:28 Vậy thì đâu là cái điểm mới, cái bước ngoặt mà chủ nghĩa duy vật biện chứng mang lại khi bàn về nhận thức?
01:33 À, cái khác biệt lớn nhất nằm ở mấy nguyên tắc cơ bản này. Thứ nhất, nó thừa nhận là có một thế giới vật chất tồn tại thật sự, khách quan, ở bên ngoài ý thức chúng ta.
01:43 Vâng.
01:43 Thứ hai, nó khẳng định con người mình có khả năng nhận thức được thế giới đó. Nhận thức chính là sự phản ánh thế giới ấy vào đầu óc. Thứ ba, và đây là điểm rất quan trọng, nhận thức không phải là chụp ảnh, không phải là thụ động, mà nó là một quá trình.
01:58 Một quá trình?
01:59 Đúng thế. Một quá trình phản ánh biện chứng, rất chủ động, tích cực, sáng tạo nữa. Nó đi từ chỗ mình chưa biết đến chỗ mình biết, từ biết ít đến biết nhiều, từ hiện tượng bên ngoài đi vào bản chất bên trong. Và cuối cùng, nền tảng, động lực, mục đích và cả thước đo của toàn bộ quá trình đó chính là thực tiễn.
02:20 À, lại là thực tiễn.
02:21 Vâng. Cho nên, có thể nói bản chất nhận thức theo quan điểm này là: quá trình bộ não con người phản ánh thế giới một cách tích cực, tự giác và sáng tạo, mà phải dựa trên cơ sở hoạt động thực tiễn. Nói nôm na là không chỉ nhìn thế giới, mà là mình tương tác, mình thay đổi nó và qua đó mình hiểu nó.
02:40 Nghe nói nhiều đến thực tiễn rồi. Vậy thì thực tiễn ở đây mình nên hiểu cụ thể là những hoạt động nào ạ? Có phải chỉ là lao động tay chân không?
02:47 À không. Thực tiễn ở đây nghĩa rộng hơn nhiều. Nó là toàn bộ những hoạt động vật chất, có mục đích, mang tính lịch sử xã hội của con người, nhằm cải biến tự nhiên và xã hội.
02:57 Hoạt động vật chất, cải biến tự nhiên và xã hội?
03:01 Đúng rồi. Tức là những hành động cụ thể, dùng sức lực, dùng công cụ, tác động vào thế giới để làm nó thay đổi theo ý mình. Người ta thường chia làm ba dạng cơ bản. Một là hoạt động sản xuất vật chất, làm ra cơm ăn, áo mặc, nhà cửa. Cái này là quan trọng nhất, là nền tảng.
03:18 Vâng.
03:18 Hai là hoạt động chính trị xã hội, đấu tranh giai cấp, xây dựng thể chế, thay đổi quan hệ giữa người với người. Ba là hoạt động thực nghiệm khoa học, làm thí nghiệm để kiểm chứng giả thuyết, khám phá quy luật. Ba cái này nó liên quan mật thiết với nhau, tác động qua lại, nhưng mà sản xuất vật chất vẫn là cái gốc, cái quyết định.
03:38 Em hiểu rồi. Tức là thực tiễn bao gồm cả sản xuất, cả đấu tranh xã hội và cả nghiên cứu khoa học nữa. Vậy nó tác động đến cái việc biết của chúng ta như thế nào?
03:47 Ừm. Nó tác động nhiều mặt lắm. Thứ nhất, thực tiễn là cơ sở, là điểm khởi đầu. Chính nhu cầu cải tạo thế giới, ví dụ, cần làm cái nhà chắc hơn, mới đặt ra câu hỏi cho nhận thức là vật liệu nào tốt.
04:00 À, ra thế.
04:01 Thứ hai, nó là động lực. Chính thực tiễn nó thúc đẩy các giác quan mình nhạy bén hơn, tư duy mình sắc sảo hơn, rồi mình phải chế tạo công cụ tốt hơn để nhận thức sâu hơn. Thứ ba, nó là mục đích. Mình nhận thức để làm gì? Suy cho cùng là để quay lại phục vụ thực tiễn, làm cho hoạt động thực tiễn hiệu quả hơn, tốt đẹp hơn.
04:20 Vâng.
04:21 Và cuối cùng, cực kỳ quan trọng, thực tiễn là tiêu chuẩn, là thước đo duy nhất để kiểm tra xem cái mình biết có đúng không, có phải là chân lý hay không.
04:29 Tiêu chuẩn của chân lý. Hay quá!
04:32 Vì vậy, cái quan điểm này nó đòi hỏi mình phải luôn gắn chặt với thực tiễn. Mọi lý luận phải bắt nguồn từ thực tiễn, được kiểm nghiệm bằng thực tiễn và phải quay lại phục vụ thực tiễn. Phải tránh cả hai thái cực. Một là chỉ ôm lấy lý thuyết suông, xa rời cuộc sống, cái đó gọi là giáo điều. Hai là chỉ tin vào mấy kinh nghiệm vụn vặt, không chịu khái quát lên thành lý luận, cái đó gọi là kinh nghiệm chủ nghĩa.
04:53 Rõ ràng là thực tiễn đóng vai trò trung tâm thật. Thế còn bản thân cái quá trình nhận thức ấy ạ, nó diễn ra từng bước như thế nào? Từ lúc mình mới nhìn thấy một cái gì đó đến lúc mình hiểu rõ về nó?
05:03 À, nó là một con đường, một con đường biện chứng đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng.
05:11 Trực quan sinh động?
05:12 Vâng. Đó là giai đoạn đầu, gọi là nhận thức cảm tính. Mình dùng mắt, tai, mũi, lưỡi, da, các giác quan ấy, để nắm bắt cái hình ảnh bên ngoài trực tiếp của sự vật. Nó tạo ra cảm giác, rồi tri giác, rồi hình thành cái biểu tượng về sự vật trong đầu mình.
05:27 Giống như nhìn thấy quả cam thì biết nó tròn, màu vàng.
05:30 Đúng rồi. Nhưng đó mới là bề ngoài thôi. Muốn hiểu bản chất, ví dụ tại sao nó ngọt, nó có vitamin gì thì phải đến giai đoạn hai, tư duy trừu tượng.
05:39 Tư duy trừu tượng?
05:40 Ừm, đây là giai đoạn của lý tính. Bộ não mình bắt đầu phân tích, so sánh cái hình ảnh cảm tính đó, loại bỏ cái không bản chất, giữ lại cái chung, cái tất yếu. Từ đó mới hình thành nên khái niệm, ví dụ khái niệm cam, rồi phán đoán, cam thì ngọt, rồi suy lý, ăn cam tốt cho sức khỏe vì có vitamin C. Và điều quan trọng là sau khi có được cái tri thức lý tính này rồi, mình phải quay trở lại thực tiễn.
06:07 Lại quay về thực tiễn?
06:08 Đúng vậy. Để kiểm nghiệm xem cái mình suy luận có đúng hay không. Ví dụ, phải ăn thử nhiều loại cam, phân tích thành phần. Thực tiễn vừa là nơi kiểm tra, vừa là nơi để bổ sung, hoàn thiện cái nhận thức lý tính đó.
06:22 Hai giai đoạn cảm tính và lý tính này nó khác nhau đấy, nhưng mà nó không tách rời, mà nó thống nhất, nó bổ sung cho nhau trong một vòng khâu nhận thức.
06:28 Vâng, một quá trình liên tục. Ngoài cái con đường từ cảm tính đến lý tính này, người ta còn phân biệt các cấp độ nhận thức nào khác không ạ?
06:35 Có chứ. Người ta còn hay nói đến nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận.
06:40 À, kinh nghiệm và lý luận.
06:42 Đúng rồi. Nhận thức kinh nghiệm là cái biết có được qua trải nghiệm trực tiếp, qua quan sát, làm đi làm lại. Nó rất quý, là cơ sở. Nhưng mà nhận thức lý luận thì nó cao hơn, nó khái quát những kinh nghiệm đó thành quy luật, thành bản chất. Lý luận giúp mình hiểu sâu hơn, dự báo được.
06:59 Ừm.
07:00 Rồi còn có thể phân biệt nhận thức thông thường và nhận thức khoa học. Nhận thức thông thường là cái biết hàng ngày của mọi người, thường là tự phát, chưa hệ thống. Còn nhận thức khoa học thì nó tự giác hơn, có phương pháp, có mục tiêu rõ ràng là tìm ra bản chất, quy luật. Hai cái này cũng hỗ trợ nhau, khoa học bắt nguồn từ thông thường rồi lại quay lại làm cho nhận thức thông thường chính xác hơn.
07:21 Rất nhiều khía cạnh. Vậy khi mình nói một tri thức là đúng, được thực tiễn kiểm nghiệm rồi thì đó chính là chân lý phải không ạ? Theo quan điểm này, chân lý được định nghĩa thế nào?
07:32 Vâng, đúng vậy. Chân lý, theo định nghĩa, là tri thức có nội dung phù hợp với hiện thực khách quan và đã được thực tiễn kiểm nghiệm.
07:41 Phù hợp với hiện thực khách quan?
07:43 Đúng. Tức là cái nội dung của tri thức đó nó phải khớp với cái sự vật, hiện tượng có thật ở bên ngoài, chứ không phải do mình tưởng tượng ra.
07:52 Vậy chân lý có những tính chất gì đặc biệt cần lưu ý ạ?
07:55 À, có ba tính chất cơ bản. Thứ nhất là tính khách quan. Nội dung chân lý không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của ai cả. Trái đất quay quanh mặt trời là chân lý khách quan, dù ngày xưa có người không tin.
08:08 Vâng.
08:08 Thứ hai là sự thống nhất giữa tính tương đối và tính tuyệt đối. Nghe hơi phức tạp nhưng mà, chân lý tuyệt đối là cái đích cuối cùng, là sự phản ánh đầy đủ, hoàn toàn chính xác hiện thực. Nhưng mà mình chỉ có thể tiến đến nó thông qua vô vàn các chân lý tương đối.
08:25 Chân lý tương đối là sao ạ?
08:26 Là những tri thức cũng phản ánh đúng hiện thực khách quan đấy, nhưng mà chưa đầy đủ, chưa hoàn hảo, chỉ đúng trong những điều kiện, giới hạn nhất định thôi. Nhận thức của mình luôn phát triển mà, nên hôm nay là chân lý tương đối, ngày mai có thể được bổ sung, hoàn thiện hơn.
08:42 Em hiểu rồi, tức là mình luôn tiến lần đến sự thật tuyệt đối.
08:46 Đúng vậy. Và tính chất thứ ba là tính cụ thể. Chân lý luôn gắn với một đối tượng xác định, trong một không gian, thời gian, một điều kiện lịch sử cụ thể. Không có chân lý trừu tượng, chung chung, đúng cho mọi lúc mọi nơi. Muốn hiểu đúng, phải xem xét nó trong bối cảnh của nó.
09:03 Như vậy là hôm nay chúng ta đã cùng nhau xem xét khá nhiều khía cạnh quan trọng, từ các cách nhìn khác nhau về nhận thức trước đây, rồi đi sâu vào quan điểm duy vật biện chứng, nhấn mạnh vai trò không thể thiếu của thực tiễn. Rồi mình cũng tìm hiểu con đường nhận thức từ cảm giác đến tư duy, các cấp độ nhận thức khác nhau và cuối cùng là bản chất, tính chất của chân lý.
09:23 Vâng, đúng thế. Và có lẽ, để khép lại buổi thảo luận, có một câu hỏi mở mà chúng ta có thể cùng suy ngẫm. Ừm, trong cái bối cảnh thông tin thật giả lẫn lộn phức tạp như ngày nay, làm thế nào để mỗi người chúng ta có thể vận dụng một cách hiệu quả cái quan điểm thực tiễn này? Làm sao để kết hợp hài hòa giữa kinh nghiệm bản thân với lý luận khoa học để mà đưa ra được những nhận định, những quyết định thực sự sáng suốt trong công việc và cuộc sống?
09:49 Một câu hỏi rất đáng suy ngẫm đấy ạ. Xin chân thành cảm ơn những chia sẻ rất sâu sắc vừa rồi. Và cũng xin cảm ơn quý vị khán giả đã dành thời gian lắng nghe. Hẹn gặp lại trong những buổi trò chuyện tiếp theo.