Hỏi Đáp Q&A Ôn tập Chương 2: Lịch Sử Triết Học Trước Mác

00:00 Chào mừng quý vị đến với buổi thảo luận hôm nay.
00:02 Chúng ta sẽ cùng nhau lướt qua một hành trình khá là thú vị,
00:06 ờ xuyên suốt lịch sử tư tưởng triết học.
00:08 Vâng.
00:08 Từ những cái nôi văn minh lớn ở phương Đông
00:11 này, qua các cột mốc ở phương Tây,
00:13 rồi đến những nét đặc sắc của Việt Nam nữa.
00:15 Ừ hử.
00:16 Mục tiêu là mình cùng nhìn lại những hệ thống tư tưởng lớn
00:19 đã
00:20 ờ định hình cách chúng ta nhận thức về thế giới,
00:23 về xã hội
00:24 và cả về chính bản thân mình nữa.
00:26 Chính xác.
00:27 Hôm nay chúng ta sẽ cùng khám phá xem các dòng tư tưởng này
00:30 đã cố gắng trả lời những câu hỏi căn bản như thế nào,
00:33 dựa trên những gì mà lịch sử tư tưởng để lại.
00:35 Vậy thì mình bắt đầu từ phương Đông trước đi ạ.
00:37 Với Ấn Độ cổ đại chẳng hạn,
00:39 đâu là những nét đặc trưng nổi bật nhất ạ?
00:41 À,
00:41 Ấn Độ cổ trung đại thì
00:44 nói chung là triết học chịu ảnh hưởng rất sâu đậm của tôn giáo.
00:47 Xu hướng chung là hướng nội,
00:49 tức là tập trung vào lý giải các vấn đề nhân sinh ấy mà.
00:52 Hướng nội.
00:52 Đúng rồi,
00:53 Tất Đạt Đa tức là Siddhartha Gautama.
00:56 Cốt lõi của Phật giáo là học thuyết Tứ Diệu Đế,
00:59 bốn chân lý về khổ đau,
01:00 nguyên nhân của khổ,
01:02 sự diệt khổ
01:03 và con đường diệt khổ.
01:04 À, Tứ Diệu Đế.
01:05 Vâng,
01:06 và con đường đó chính là Bát chính đạo,
01:08 tám cái nguyên tắc tu tập ấy,
01:09 và Tam học
01:11 là giới định tuệ.
01:12 Giới định tuệ.
01:13 Phật giáo cũng nhấn mạnh cái quan điểm vô ngã,
01:15 tức là không có cái tôi thực thể,
01:16 bất biến,
01:18 và vô thường
01:19 là vạn vật thì luôn luôn biến đổi.
01:21 Ra vậy.
01:22 Rất tập trung vào nội tâm
01:23 và giải thoát.
01:24 Thế còn ở Trung Hoa thì sao ạ?
01:26 Những học thuyết nào được xem là tiêu biểu
01:27 và có ảnh hưởng lớn?
01:29 Ừm,
01:30 Trung Hoa thì lại có những nét khác.
01:32 Ban đầu thì có các khái niệm trừu tượng
01:33 như là âm dương
01:34 và ngũ hành
01:35 để giải thích vũ trụ.
01:37 Âm dương, ngũ hành.
01:38 Vâng,
01:39 âm dương là hai khí,
01:40 hai lực đối lập mà thống nhất.
01:43 Còn ngũ hành thì là kim,
01:45 mộc,
01:45 thủy,
01:46 hỏa,
01:46 thổ,
01:47 năm yếu tố vừa tương sinh,
01:49 vừa tương khắc.
01:50 À vâng.
01:51 Sau đó thì nổi bật nhất có lẽ là Nho gia của Khổng Tử,
01:55 được Mạnh Tử và Tuân Tử phát triển thêm.
01:58 Nho gia thì tập trung vào xã hội nhiều hơn đúng không ạ?
02:00 Chính xác.
02:01 Trọng tâm là các vấn đề chính trị,
02:03 đạo đức thực tiễn.
02:05 Xây dựng trật tự xã hội qua các khái niệm như nhân,
02:07 nghĩa,
02:08 lễ,
02:09 trí,
02:09 tín,
02:10 rồi ngũ luân
02:11 và chủ trương chính danh,
02:12 lễ trị.
02:13 Thế còn Đạo gia thì sao?
02:14 Hình như là đối lập với Nho gia.
02:16 Có thể nói là một hướng khác.
02:18 Đạo gia do Lão Tử và Trang Tử khởi xướng.
02:21 Trung tâm là khái niệm Đạo.
02:23 Đạo.
02:23 Vừa là bản nguyên vũ trụ,
02:25 vừa là quy luật tự nhiên.
02:27 Họ chủ trương sống thuận theo tự nhiên,
02:28 gọi là vô vi ấy mà.
02:30 À, vô vi.
02:32 Như vậy là phương Đông có Ấn Độ hướng nội tâm linh,
02:35 Trung Hoa thì thực tiễn hơn
02:37 với Nho gia và thuận tự nhiên với Đạo gia.
02:40 Thế giờ mình chuyển sang phương Tây nhé.
02:42 Vâng.
02:42 Triết học Hy Lạp cổ đại được coi là nền móng,
02:45 nó bắt đầu thế nào ạ?
02:46 À,
02:47 Hy Lạp cổ đại thì
02:49 nó gắn bó rất chặt với khoa học tự nhiên
02:51 và ngay từ đầu đã có cuộc đấu tranh giữa duy vật và duy tâm rồi.
02:54 Ngay từ đầu luôn à?
02:55 Đúng vậy.
02:56 Bên duy vật sơ khai thì có Heraclitus
02:58 cho rằng lửa là nguồn gốc,
03:00 mọi vật biến đổi,
03:02 hay là Democritus với thuyết nguyên tử.
03:03 Thuyết nguyên tử.
03:04 Còn bên kia là chủ nghĩa duy tâm của Platon
03:06 với học thuyết về thế giới ý niệm mới là chân thực,
03:09 còn thế giới cảm biết chỉ là cái bóng thôi.
03:11 Thế giới ý niệm.
03:12 Ừm.
03:13 Rồi Aristotle,
03:14 học trò của Platon,
03:15 nhưng lại phê phán thầy mình.
03:17 Ông nhấn mạnh vai trò của kinh nghiệm,
03:19 cảm giác
03:20 và phát triển logic học rất mạnh,
03:22 được xem là bộ óc bách khoa thời đó đấy.
03:24 Thật là một giai đoạn nền tảng.
03:25 Vậy đến thời trung cổ ở Tây Âu thì sao ạ?
03:28 Có đặc điểm gì nổi bật?
03:30 Thời trung cổ thì
03:31 ờ phải nói là thời kỳ thống trị của thần học Thiên Chúa giáo.
03:34 Triết học lúc này bị coi là phụ thuộc vào thần học,
03:37 gọi là chủ nghĩa kinh viện.
03:39 Thomas Aquinas là tiêu biểu.
03:41 À, chủ nghĩa kinh viện.
03:42 Vâng.
03:43 Lúc này có cuộc tranh luận khá gay gắt giữa phái duy danh và phái duy thực.
03:48 Duy danh và duy thực,
03:49 nghĩa là sao ạ?
03:50 Phái duy danh thì cho rằng chỉ cái riêng lẻ,
03:52 cá biệt là có thực.
03:54 Còn phái duy thực thì lại bảo cái chung,
03:56 cái ý niệm mới có thực
03:58 và có trước cái riêng.
04:00 Ra vậy.
04:01 Một cuộc tranh luận về bản chất của khái niệm.
04:03 Đúng rồi.
04:04 Thế thì khi nào tư duy bắt đầu thoát khỏi sự chi phối mạnh mẽ của tôn giáo ạ?
04:08 Thời Phục hưng và cận đại có những chuyển biến gì lớn?
04:10 À,
04:11 thời Phục hưng chính là lúc bắt đầu rồi.
04:13 Người ta khôi phục tinh thần văn hóa cổ đại,
04:16 đề cao con người.
04:17 Khoa học tự nhiên phát triển,
04:19 như là Copernicus với thuyết nhật tâm,
04:21 hay Bruno nói vũ trụ vô tận,
04:23 bắt đầu thách thức thần học.
04:25 Thuyết nhật tâm của Copernicus.
04:27 Vâng.
04:27 Rồi đến thời cận đại,
04:29 gắn với các cuộc cách mạng tư sản
04:31 thì chủ nghĩa duy vật và khoa học càng phát triển mạnh mẽ hơn nữa.
04:34 Bacon,
04:35 Hobbes,
04:36 các nhà duy vật Pháp thế kỷ 18.
04:38 Nhiều tên tuổi lớn nhỉ.
04:39 Đúng vậy,
04:40 triết học cũng phân hóa rõ rệt.
04:42 Có chủ nghĩa duy lý của Descartes,
04:43 tôi tư duy vậy tôi tồn tại.
04:45 Rồi chủ nghĩa kinh nghiệm của Locke
04:47 cho rằng kinh nghiệm là nguồn gốc tri thức.
04:49 Có cả duy tâm chủ quan của Berkeley
04:51 hay thuyết bất khả tri của Hume nữa.
04:53 Một bức tranh rất đa dạng và sôi động.
04:55 Nghe nói đỉnh cao của giai đoạn này là triết học cổ điển Đức.
04:58 Chính xác.
04:59 Triết học cổ điển Đức có những đóng góp rất lớn.
05:01 Kant thì cố gắng dung hòa duy vật và duy tâm,
05:04 dù ông đưa ra khái niệm vật tự nó mà con người không thể biết hết được.
05:08 Vật tự nó.
05:09 Ừm.
05:10 Rồi Hegel,
05:11 một đại diện tiêu biểu của duy tâm khách quan,
05:13 nhưng công lao lớn nhất của ông là xây dựng phép biện chứng thành một hệ thống hoàn chỉnh
05:18 với các quy luật cơ bản như lượng chất,
05:20 mâu thuẫn,
05:21 phủ định của phủ định.
05:22 Phép biện chứng của Hegel.
05:24 Vâng.
05:24 Cuối cùng là Feuerbach,
05:26 một nhà duy vật nổi bật,
05:27 phê phán duy tâm và tôn giáo,
05:29 khẳng định tự nhiên có trước,
05:31 con người tạo ra Thượng đế.
05:32 À.
05:33 Chính phép biện chứng của Hegel và chủ nghĩa duy vật của Feuerbach là tiền đề lý luận trực tiếp cho sự ra đời của triết học Marx sau này.
05:40 Một chặng đường phát triển thật là logic và hấp dẫn ở phương Tây.
05:43 Vậy cuối cùng,
05:44 chúng ta quay về Việt Nam đi ạ.
05:46 Tư tưởng triết học ở Việt Nam thì có những nét đặc thù nào?
05:49 À,
05:50 tư tưởng Việt Nam thì lại mang đậm dấu ấn của lịch sử và văn hóa dân tộc.
05:53 Cuộc đấu tranh duy vật duy tâm nó không thành hệ thống rõ rệt như phương Tây đâu.
05:57 Không rõ rệt bằng ạ?
05:58 Vâng.
05:59 Chủ nghĩa duy tâm thường mang màu sắc tôn giáo,
06:01 như là Nho,
06:02 Phật,
06:02 Lão du nhập vào,
06:03 kết hợp với tín ngưỡng dân gian bản địa.
06:05 Ví dụ tin vào thiên mệnh,
06:07 nghiệp báo.
06:08 Còn duy vật thì sao ạ?
06:09 Tư tưởng duy vật và vô thần thì nó thể hiện lẻ tẻ hơn.
06:12 Thường là qua việc phản bác lại các quan niệm duy tâm cực đoan,
06:15 hoặc nhấn mạnh vai trò con người,
06:17 kiểu như nhân định thắng thiên,
06:18 hay qua các câu nói dân gian thực tế thôi.
06:21 Ra vậy ạ.
06:21 Nhưng cái nét đặc sắc nhất xuyên suốt lịch sử Việt Nam ấy,
06:24 chính là tư tưởng yêu nước.
06:25 Yêu nước,
06:26 cái này thì rất rõ rồi.
06:27 Đúng vậy.
06:28 Do hoàn cảnh lịch sử đặc thù là thường xuyên phải chống ngoại xâm.
06:31 Nó thể hiện ở nhận thức về dân tộc độc lập,
06:33 về quốc gia có chủ quyền,
06:35 như trong tư tưởng của Nguyễn Trãi chẳng hạn.
06:37 Rồi nhận thức về sức mạnh đoàn kết cộng đồng,
06:39 vai trò nhân dân.
06:41 Chở thuyền là dân,
06:42 lật thuyền cũng là dân.
06:43 Chính xác.
06:44 Còn về quan niệm đạo làm người thì chịu ảnh hưởng Tam giáo,
06:46 nhưng Nho giáo có vai trò quan trọng trong việc định hình chuẩn mực xã hội.
06:50 Mặc dù trong đời sống thì thường có sự dung hợp cả ba.
06:53 Ừ hử.
06:54 Nhìn chung,
06:54 tư tưởng Việt Nam có nhiều thành tựu,
06:56 nhất là về lý luận độc lập dân tộc,
06:58 nhưng mà cũng có những hạn chế nhất định về nhận thức luận hay phương pháp tư duy,
07:02 chưa hình thành các trường phái triết học riêng biệt,
07:04 có hệ thống chặt chẽ.
07:05 Và sau này thì chủ nghĩa Mác-Lênin du nhập vào,
07:08 tạo ra bước ngoặt mới.
07:09 Đúng rồi ạ.
07:10 Sự du nhập của triết học Mác-Lênin đã mở ra một chương mới cho tư tưởng Việt Nam.
07:14 Như vậy là chúng ta vừa đi qua một bức tranh khá là khái quát về sự phong phú,
07:18 đa dạng
07:19 của các dòng chảy triết học lớn.
07:21 Vâng,
07:21 từ Đông sang Tây rồi về Việt Nam.
07:24 Mỗi nền triết học đều có những đặc trưng riêng
07:26 và những đóng góp giá trị vào kho tàng tư tưởng chung của nhân loại.
07:29 Thực sự là một hành trình thú vị.
07:31 Sau khi nghe những chia sẻ vừa rồi,
07:33 có lẽ một câu hỏi mở để mọi người cùng suy ngẫm là,
07:36 liệu có điểm tương đồng hay khác biệt sâu sắc nào nhất
07:39 giữa các nền triết học này
07:41 khiến chúng ta ấn tượng và muốn tìm hiểu thêm không nhỉ?
07:44 Một câu hỏi rất hay để kết thúc.
07:46 Vâng.
07:47 Xin cảm ơn quý vị đã cùng chúng tôi khám phá trong buổi thảo luận hôm nay.