Q&A Triết học Mác Lênin Chương 1: Khái lược Triết học

00:00 Chào mừng quý vị khán giả đã đến với cuộc trò chuyện sâu ngày hôm nay.
00:03 Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu những cái nét cơ bản nhất của triết học
00:08 dựa trên một số tài liệu chúng ta có.
00:10 Mục tiêu là nắm nhanh những ý chính thôi, nó bắt đầu từ đâu và những câu hỏi lớn mà nó đặt ra là gì?
00:17 Vâng ạ, chúng ta sẽ tập trung vào cái cốt lõi của triết học ấy, nó là gì, hình thành ra sao, và đặc biệt là những cái vấn đề mà nó luôn luôn xoay quanh ạ, cùng với các cái cách tiếp cận chính trong lịch sử tư tưởng.
00:29 Nghe hay đấy ạ.
00:30 Thế mình bắt đầu từ gốc gác của nó nhé.
00:32 Em thấy tài liệu nói là triết học ra đời gần như cùng lúc ở cả phương Đông lẫn phương Tây, khoảng thế kỷ thứ tám đến thứ sáu trước Công Nguyên, đúng không ạ?
00:40 Vâng, đúng rồi ạ.
00:41 Dù tên gọi có khác nhau một chút, ví dụ triết ở Trung Quốc này, Darsana ở Ấn Độ, hay là Philosophia ở Hy Lạp.
00:49 Vâng.
00:49 Thì cái điểm chung ban đầu ấy là gì?
00:51 Nó chính là cái sự khởi đầu của tư duy lý luận một cách có hệ thống.
00:56 Ngay từ đầu ấy ạ, triết học nó đã là một cái nỗ lực của trí tuệ con người để mà hiểu thật sâu về thế giới và cả vị trí của chính con người trong cái thế giới đó nữa.
01:05 À.
01:06 Nói một cách dễ hiểu nhất ấy, thì triết học là hệ thống các quan điểm lý luận chung nhất về thế giới và về vai trò con người trong thế giới ấy.
01:14 Nó không phải tự nhiên mà có đâu ạ.
01:16 Nó nảy sinh khi mà con người có đủ tri thức để khái quát hóa vấn đề, và khi xã hội bắt đầu có sự phân công lao động giữa trí óc và chân tay rõ ràng hơn.
01:25 À ra thế.
01:26 Vậy thì cái đối tượng mà triết học nghiên cứu ấy, nó cũng thay đổi theo dòng lịch sử phải không ạ?
01:31 Ban đầu nghe nói nó là khoa học của mọi khoa học, kiểu như bao trùm hết.
01:36 Chính xác ạ.
01:36 Thời Hy Lạp cổ đại thì đúng là như vậy.
01:38 Triết học bao gồm gần như mọi kiến thức.
01:41 Nhưng mà bức tranh này nó thay đổi.
01:43 Ví dụ thời Trung cổ ở châu Âu chẳng hạn, thì nó lại chịu ảnh hưởng rất lớn từ thần học.
01:48 À, vâng.
01:49 Rồi, từ khoảng thế kỷ 15-16 trở đi, khoa học tự nhiên phát triển rất mạnh, các ngành như là vật lý, sinh học, chúng tách ra, độc lập hơn, thì lúc này triết học không còn giữ cái vai trò là mẹ của các khoa học nữa.
02:02 Nó phải tìm một cái vị trí khác.
02:04 Đúng vậy ạ.
02:04 Ví dụ như triết học Marx thì tập trung vào cái mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, và nghiên cứu những quy luật chung nhất, phổ quát nhất của tự nhiên, xã hội và cả tư duy nữa.
02:15 Ngày nay thì dù các học thuyết hiện đại có thể xác định đối tượng theo cách riêng, ví dụ như là phân tích ngôn ngữ hay mô tả các hiện tượng tinh thần, nhưng mà nhìn chung ấy, thì triết học vẫn luôn đào sâu vào những cái vấn đề nền tảng và bao trùm nhất.
02:27 Có một cái thuật ngữ mà em thấy được nhấn mạnh nhiều:
02:30 "Vấn đề cơ bản của triết học".
02:32 Nghe quan trọng quá.
02:33 Nó là gì thế ạ?
02:34 À, vâng.
02:35 Cái này rất là cốt lõi đấy ạ.
02:37 Theo Engels thì đó chính là mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại, hay nói đơn giản hơn là giữa ý thức và vật chất.
02:46 Đây là câu hỏi gốc rễ nhất.
02:47 Giữa ý thức và vật chất.
02:49 Vâng.
02:49 Và cái vấn đề lớn này, nó lại chia thành hai mặt, hai khía cạnh chính ạ.
02:53 Hai khía cạnh ạ?
02:54 Cụ thể là?
02:55 Khía cạnh thứ nhất, hay là mặt thứ nhất đấy ạ, giữa ý thức và vật chất này, cái nào có trước, cái nào sinh ra cái nào, cái nào quyết định cái nào?
03:03 Liệu thế giới vật chất tạo ra suy nghĩ của mình, hay là ngược lại?
03:06 À.
03:08 Một câu hỏi rất nền tảng.
03:09 Vâng, còn mặt thứ hai là:
03:11 liệu con người chúng ta có khả năng nhận thức, tức là hiểu biết được thế giới xung quanh hay không?
03:15 Hiểu rồi.
03:16 Vậy thì cái việc trả lời câu hỏi thứ nhất ấy, "cái nào có trước", nó dẫn đến những cái trường phái lớn nào trong triết học ạ?
03:23 À, chính cái câu trả lời cho mặt thứ nhất này, nó tạo ra cái sự phân chia, có thể nói là cơ bản nhất trong lịch sử triết học luôn, nó chia các nhà triết học thành hai cái phe lớn.
03:33 Hai phe lớn.
03:34 Vâng.
03:35 Thứ nhất là chủ nghĩa duy vật.
03:37 Những người theo trường phái này thì khẳng định vật chất là cái có trước, là cái gốc.
03:42 Vật chất quyết định ý thức.
03:43 Nó cũng có nhiều hình thức phát triển, từ thời cổ đại còn chất phác, rồi đến siêu hình, và sau này là biện chứng của Marx.
03:50 Vâng.
03:50 Duy vật là vật chất trước.
03:52 Đúng ạ.
03:53 Còn phe đối lập là chủ nghĩa duy tâm.
03:55 Thì ngược lại hoàn toàn, họ cho rằng ý thức hay là tinh thần mới là cái có trước, cái quyết định vật chất.
04:01 Ý thức quyết định vật chất.
04:02 Vâng.
04:02 Nhóm này thì cũng có hai phái chính nữa ạ.
04:04 Duy tâm chủ quan, tức là nhấn mạnh vai trò của ý thức cá nhân mình, và duy tâm khách quan là tin vào một cái ý niệm hay tinh thần tuyệt đối nào đó, tồn tại bên ngoài, có trước cả con người và thế giới vật chất.
04:15 À, em nghe còn có cả nhất nguyên luận và nhị nguyên luận nữa.
04:20 Mấy cái đó thì liên quan thế nào ạ?
04:22 Ờ vâng, rất liên quan đấy ạ.
04:24 Nhất nguyên luận (monism) ấy là những người mà tin rằng thế giới này chỉ có một bản chất, một nguồn gốc duy nhất thôi.
04:30 Hoặc tất cả là vật chất như chủ nghĩa duy vật, hoặc tất cả là tinh thần như chủ nghĩa duy tâm.
04:35 Chỉ một.
04:36 Vâng.
04:36 Còn nhị nguyên luận (dualism) thì lại cố gắng nói rằng cả vật chất và tinh thần đều là những cái bản thể độc lập, song song tồn tại.
04:43 Cả hai đều là nguồn gốc.
04:44 Kiểu như cố gắng dung hòa cả hai.
04:46 Đúng rồi ạ.
04:47 Nhưng mà thực tế thì cái lập trường nhị nguyên này thường khó đứng vững một cách triệt để.
04:51 Nó hay bị ngả về phía duy tâm trong quá trình giải thích sâu hơn.
04:55 Cho nên là cái cuộc đấu tranh tư tưởng chính, xuyên suốt lịch sử triết học, vẫn là giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
05:01 Em hiểu rồi.
05:02 Vậy mình quay lại cái mặt thứ hai của vấn đề cơ bản nhé, cái khả năng nhận thức thế giới của con người ạ.
05:07 À, vâng.
05:09 Về mặt này thì phải nói là đa số các nhà triết học, dù là duy vật hay duy tâm, thì đều khẳng định rằng con người có thể nhận thức được thế giới.
05:17 Tức là mình có khả năng hiểu biết được sự thật.
05:19 Vâng, ít nhất là về nguyên tắc là có thể.
05:21 Nhưng mà cũng tồn tại một cái trường phái gọi là "thuyết không thể biết", tiếng Anh là agnosticism ấy ạ.
05:28 Những người theo thuyết này thì lại hoài nghi, thậm chí là phủ nhận cái khả năng đó.
05:32 Họ cho rằng con người cùng lắm chỉ biết được cái hình thức bên ngoài, cái hiện tượng thôi.
05:37 Chỉ biết cái vỏ.
05:38 Dạ đúng, chứ không thể nào nắm bắt được cái bản chất thật sự, cái nằm sâu bên trong của sự vật.
05:43 Cái này thì nó cũng gần gũi với một trường phái khác là hoài nghi luận nói chung, tức là luôn nghi ngờ về khả năng con người đạt tới chân lý khách quan chắc chắn.
05:51 Hay thật.
05:52 Ngoài các trường phái dựa trên quan niệm về vật chất ý thức, em thấy tài liệu còn nói về hai cái phương pháp tư duy có vẻ là đối lập nhau:
06:00 siêu hình và biện chứng.
06:02 À vâng, đúng rồi ạ.
06:03 Đây là hai cái cách tiếp cận, cách nhìn nhận thế giới rất là khác biệt.
06:07 Cái phương pháp siêu hình ấy ạ, nó có xu hướng là nhìn nhận đối tượng một cách cô lập, tách rời khỏi các mối liên hệ xung quanh, và xem nó như là tĩnh tại, không đổi.
06:16 Hoặc nếu có thay đổi thì chỉ là thay đổi về lượng, không có sự phát triển về chất từ bên trong.
06:20 Giống như là mình chụp ảnh tĩnh ấy nhỉ?
06:22 Thấy mọi thứ đứng yên tại một thời điểm.
06:24 Vâng, có thể hình dung như vậy ạ.
06:26 Nó không thấy được cái sự vận động, cái nguồn gốc phát triển từ mâu thuẫn nội tại của sự vật.
06:31 Ngược lại hoàn toàn thì phương pháp biện chứng lại nhấn mạnh việc xem xét sự vật trong các mối liên hệ phổ biến của nó.
06:37 Phải nhìn nó trong sự vận động, biến đổi, phát triển không ngừng.
06:40 Tức là nhìn cả quá trình.
06:42 Vâng.
06:42 Và quan trọng là phải thấy được nguồn gốc của sự vận động, phát triển đó chính là từ việc giải quyết những cái mâu thuẫn tồn tại ngay bên trong bản thân sự vật.
06:51 Nó như là xem một thước phim vậy, thấy được cả sự thay đổi và liên kết.
06:54 À.
06:56 Em nghe nói phép biện chứng này nó cũng có lịch sử phát triển riêng của nó, có các hình thức khác nhau.
07:01 Dạ đúng ạ.
07:02 Lịch sử triết học ghi nhận có ba hình thức chính của phép biện chứng.
07:05 Đầu tiên là biện chứng tự phát thời cổ đại.
07:07 Nó còn khá đơn giản, mộc mạc, chủ yếu dựa trên quan sát trực quan, kiểu thấy sao nói vậy.
07:12 Tự phát.
07:13 Vâng, sau đó là biện chứng duy tâm, mà đỉnh cao của nó là trong triết học cổ điển Đức, đặc biệt là với Hegel.
07:20 Phép biện chứng của Hegel rất sâu sắc, hệ thống, nhưng mà nó lại được đặt trên một cái nền tảng duy tâm.
07:25 Vâng, biện chứng nhưng mà duy tâm.
07:28 Nó gắn liền chủ nghĩa duy vật với phương pháp biện chứng.
07:31 Ra vậy.
07:32 Thế thì, tóm lại một chút đi ạ, vai trò chính yếu, cái chức năng cốt lõi của triết học trong bức tranh lớn là gì?
07:39 Nó giúp ích được gì cho chúng ta?
07:41 Vâng, có thể nói gọn lại trong hai chức năng chính ạ.
07:44 Thứ nhất, triết học đóng vai trò là hạt nhân lý luận của thế giới quan.
07:48 Hạt nhân lý luận của thế giới quan? Nghĩa là sao ạ?
07:50 Nghĩa là nó cung cấp một cái bộ khung lý luận, một hệ thống các quan điểm nền tảng nhất để chúng ta có thể hình thành nên cái nhìn tổng quát, có ý thức về thế giới, về tự nhiên, về xã hội, về chính bản thân con người và vị trí của mình trong đó.
08:04 Nó giúp định hướng nhận thức và hành động một cách tự giác hơn.
08:07 À, nó cho mình cái bản đồ lớn để nhìn thế giới.
08:11 Nó giống như là kim chỉ nam cho tư duy và hành động.
08:13 Vâng, có thể hiểu như vậy ạ.
08:14 Nó là phương pháp của các phương pháp.
08:16 Như vậy là chúng ta đã cùng nhau lướt qua những cái nét rất cơ bản rồi nhỉ.
08:21 Từ nguồn gốc này, đối tượng nghiên cứu thay đổi theo thời gian này, rồi cái vấn đề cơ bản về vật chất, ý thức và khả năng nhận thức, rồi các trường phái chính như là duy vật, duy tâm, và hai phương pháp tư duy là siêu hình và biện chứng.
08:34 Rõ ràng là triết học không phải là cái gì đó quá xa vời, mà nó thực sự định hình cái cách chúng ta nhìn nhận mọi thứ.
08:40 Chính xác ạ.
08:41 Việc hiểu về các trường phái, các phương pháp khác nhau này, nó giúp chúng ta có cái tư duy phản biện tốt hơn, nhìn nhận vấn đề đa chiều hơn.
08:48 Và có lẽ một cái câu hỏi thú vị mà mỗi người có thể suy ngẫm thêm sau buổi trò chuyện này là:
08:53 Liệu cái việc chúng ta, dù có ý thức rõ ràng hay không, đang nghiêng về một lập trường triết học nào đó, duy vật hay duy tâm, và đang sử dụng một cái lối tư duy chủ đạo nào đó, biện chứng hay siêu hình, nó thực sự đang ảnh hưởng như thế nào?
09:05 Ảnh hưởng đến cách chúng ta tiếp cận, cách chúng ta giải quyết các vấn đề cụ thể trong công việc, trong khoa học, trong đời sống cá nhân và cả các vấn đề xã hội nữa.
09:13 Vâng, một câu hỏi rất hay và rất đáng để suy nghĩ đấy ạ.
09:16 Xin cảm ơn những chia sẻ rất sâu sắc vừa rồi.
09:18 Và cũng xin cảm ơn quý vị khán giả đã dành thời gian lắng nghe.
09:22 Hẹn gặp lại trong chương trình tiếp theo.